Powrot Europy narodow

Powrót Europy narodów

2011-04-03 (niedziela)

Wśród europejskiej elity coraz silniejsze staje się przekonanie, że jedyną możliwą drogą rozwoju jest lepsza koordynacja interesów poszczególnych państw narodowych, a nie pogłębiona integracja – mówi Pierre Manent, filozof polityki, historyk idei, profesor w Ecole des Hautes `Etudes en Sciences Sociales w Paryżu, wykładowcas w Boston College, w rozmowie dla Miesięcznika Idei Europa. geopolityka

Miesięcznik Idei Europa: Od wielu lat twierdzi pan w swoich wypowiedziach, że rezygnacja z niezależności poszczególnych państw narodowych tworzących Unię Europejską oznacza ostateczny upadek tej organizacji. Taką tezę powtórzył pan również podczas konferencji „Solidarność i kryzys zaufania”, która odbyła się w październiku w Warszawie. Dlaczego państwo narodowe powinno być dla nas tak istotne?

Pierre Manent: Moim zdaniem trudno jest nam sprawnie zorganizować życie społeczne powyżej granicy państwa narodowego. To przecież właśnie państwo narodowe było instytucją, która stała się jednym z podstawowych czynników modernizacji Europy. O ile równość stanowi moralny cel, państwo narodowe zostało pomyślane jako środek jego realizacji. Powstanie suwerennego państwa to jednocześnie powstanie pewnej płaszczyzny równości ludzi w jego obrębie oraz przyznanie im określonych praw i wolności. Jeśli pozbawimy się tego wspólnego mianownika, życie społeczne w tej formie, w jakiej je znamy, stanie się niemożliwe. Nie twierdzę, że powstanie państwa narodowego rozwiązało i rozwiązuje wszystkie problemy zbiorowości. Państwo to wynik wielu stuleci prób i błędów, a wiele z tych błędów, m.in. wojny światowe, doprowadziło do poważnego zakwestionowania naszego przekonania o wartości tej instytucji. Mimo to uważam, że nie powinniśmy porzucać tego rozwiązania na rzecz utopijnego projektu europejskiego.

MIE: Rozumiem, że pana zdaniem ta utopijność wynika z chęci przekroczenia granic państwa narodowego i zorganizowania porządku politycznego na zupełnie innych, ponowoczesnych zasadach. Takie były oficjalne marzenia wielu europejskich polityków i intelektualistów właściwie od czasu ostatecznego upadku komunizmu w Europie Wschodniej.

Pierre Manent: W takiej formie projekt ten nie ma najmniejszych szans na realizację. Wśród europejskiej elity coraz silniejsze staje się przekonanie, że jedyną możliwą drogą rozwoju jest lepsza koordynacja interesów poszczególnych państw narodowych, a nie pogłębiona integracja. Praktycznym sposobem realizacji tej nowej idei jest wspólna praca poszczególnych grup narodów nad konkretnymi projektami. Zamiast tracić czas na nierealne plany zakładające wyjście poza instytucję państwa narodowego, lepiej jest realizować konkretne cele na drodze bezpośredniej współpracy kilku aktorów. Różnorodnych pól do tego rodzaju współpracy jest aż nadto, a jedną z głównych dziedzin może być wojskowość. Ja uważam, być może nieco paradoksalnie, że motorem dalszego rozwoju Unii będą interesy poszczególnych krajów, a nie próby wzniesienia się ponad te interesy. Zamiast denacjonalizować Europę, powinniśmy wykorzystywać środki, energię, talenty oraz wolę współpracy poszczególnych państw. To dużo lepsze rozwiązanie niż wydawanie ogromnych sum pieniędzy na ponadnarodowe instytucje, które nie mają właściwie żadnej siły sprawczej.

MIE: A zatem zgadza się pan z tezą Johna Graya, który podczas tej samej warszawskiej konferencji powiedział, że Europa „cofa się w kierunku przyszłości”, to znaczy powraca do porządku opartego na państwach narodowych, podobnego do tego, jaki charakteryzował Stary Kontynent na przełomie XIX i XX wieku?

Pierre Manent: Zgadzam się, ale formułując twierdzenia o podobieństwach, musimy również pamiętać o różnicach. A te są jak wiadomo poważne. Europa nie jest już dziś centrum świata i problem polega na tym, jak poradzi sobie z tą nową dla niej sytuacją. Brytyjczycy wycofali się ze swojego imperium pod parasolem amerykańskim. Dziś parasol amerykański roztoczony nad Europą po drugiej wojnie światowej będzie stawał się coraz bardziej dziurawy, ponieważ potęga tego kraju stopniowo maleje, a on sam boryka się z wieloma własnymi problemami. Jesteśmy sami. W najbliższych latach Europa będzie więc coraz słabsza, ale przez to kraje europejskie będą musiały być aktywniejsze. Kiedy amerykańska siła wyraźnie osłabnie, Europa będzie musiała być na to gotowa dzięki swojej własnej sile militarnej. Nie spodziewam się, aby w najbliższym czasie mogło dojść do wybuchu konfliktu zbrojnego czy to w granicach Europy, czy też pomiędzy Europą a jakimś podmiotem zewnętrznym; ale historia już nieraz dawała nam lekcje swej nieprzewidywalności.

MIE: Jeśli pana diagnoza jest trafna, powstaje pytanie, dlaczego tak długo zajęło Europejczykom uświadomienie sobie nierealności naszych unifikacyjnych zamiarów? Nie mówiąc już o kompletnym nieprzygotowaniu planu B. Także w wymiarze militarnym.


Pierre Manent: Projekt wspólnej Europy nigdy nie przyjął konkretnych, a tym bardziej realnych kształtów – zawsze pozostawał mglisty i niedoprecyzowany. Dlaczego jego utopijność uderza nas dopiero dzisiaj? To proste – na uświadomienie sobie takiego faktu potrzeba czasu. Komunizm także był skazany na porażkę od samego początku, a mimo to przez wiele lat próbowano jego realizacji. Proszę tylko nie myśleć, że zrównuję Unię Europejską z ZSRR, mówię jedynie o pewnych paralelach. Kryzys ekonomiczny był oczywiście bezpośrednią przyczyną, która ukazała nam granice możliwości naszych nowoczesnych gospodarek kapitalistycznych. Państwo dobrobytu zaczęło trząść się w posadach, a solidarność zarówno na poziomie narodowym, jak i europejskim została wystawiona na próbę. Okazało się, że wielki kompromis społeczno-ekonomiczny pomiędzy dynamiczną gospodarką a troskliwym państwem dobrobytu nie jest czymś bezwarunkowym. To główny powód zamieszania, jakie obserwujemy obecnie w Europie. Musimy znaleźć dziś sposób ponownego ożywienia Wspólnoty Europejskiej, ale na innych warunkach, niż to było dotychczas. O Europie nie wolno nam myśleć jako o przestrzeni zdenacjonalizowanej, ponieważ ponownie poniesiemy klęskę.

MIE: Nie chodzi chyba jednak wyłącznie o projekt europejski, ale również o samą istotę demokracji. W swoich tekstach pisze pan, że poza państwem narodowym demokracja staje się pusta, że staje się „skutkiem bez przyczyny”. Często mówi pan również o „dehumanizacji polityki” na poziomie europejskim. Proszę wyjaśnić, co ma pan na myśli.

Pierre Manent: Państwo narodowe jest fundamentem demokracji reprezentatywnej. Do jej funkcjonowania potrzebne są bowiem poczucie wspólnoty i wzajemne zaufanie – ich brak całkowicie paraliżuje działanie instytucji reprezentacji. Na poziomie europejskim trudno jest wskazać ciała reprezentatywne odpowiedzialne przed ludem i przez ten lud kontrolowane, a taki stan rzeczy podważa zaufanie do instytucji. Polityczne rusztowanie obmyślone dla państwa narodowego zostało narzucone na instytucje europejskie i w sposób oczywisty się w tej nowej roli nie sprawdza. Polityka staje się coraz bardziej zewnętrzna wobec obywatela i przekształca się w technokrację. Proces ten prowadzi z kolei do podważenia obywatelskiej legitymizacji dla europejskich instytucji. Warunkiem legitymizacji jest bowiem przekonanie o ostatecznej odpowiedzialności męża stanu przed ludem. Jej brak sprawia, że w poszczególnych krajach coraz wyraźniej dostrzegamy zniecierpliwienie polityką na poziomie europejskim. Nic w tym dziwnego, skoro jak do tej pory rozwój instytucji europejskich prowadził nieuchronnie do porzucenia idei samorządności. Tymczasem ludy tworzące Unię Europejską to różne ludy i nie ma sensu zamykać oczu na ten fakt. Euroentuzjaści mówią nam, że nowoczesnym Europejczykiem możemy stać się dopiero wówczas, gdy odrzucimy własny naród. Tak jakby zróżnicowanie narodowe było niższym szczeblem rozwoju ludzkości, a pełnię człowieczeństwa można było osiągnąć wyłącznie jako obywatel świata. To nieprawda. Europejska historia pokazuje, że owo zaufanie i odpowiedzialność mogą współistnieć jedynie w ramach zapewniających poczucie wspólnoty, a ramy te nie wychodzą poza granice państwa narodowego. Podtrzymywanie i rozwój cywilizacji europejskiej są więc skazane na porażkę, jeśli pozbawi się je owej podstawy politycznej.

MIE: Z drugiej jednak strony wiele, szczególnie mniejszych państw europejskich, powiązało swoje jednostkowe interesy polityczne i ekonomiczne właśnie z projektem wspólnej Europy. Ich bezpieczeństwo zależy w dużej mierze od siły Unii Europejskiej.

Pierre Manent: Trudno jednak liczyć na wzajemną pomoc, jeśli cierpimy na niedostatek solidarności pomiędzy poszczególnymi narodami, czego dowodem była niechęć do udzielenia pomocy Grecji. Mam wrażenie, że zakrojony na szeroką skalę europejski proces redystrybucji bogactwa od krajów bogatych do biednych osiągnął swój kres. Ludzie nie chcą już płacić za innych, nawet jeżeli ostatecznie leży to w ich interesie. Zgadzam się więc z panem, że wiele słabych krajów europejskich potrzebuje pomocy, i powinniśmy im jej udzielić, ale bogate kraje łatwiej zgodzą się na taką pomoc, jeśli zatwierdzą ją reprezentatywne rządy, a nie odległe instytucje europejskie. Paradoksalnie więc bezpieczeństwo słabszych może być pewniejsze po zarzuceniu projektu europejskiego w tej formie, w jakiej próbuje się go realizować, na rzecz współpracy narodowej. Jest oczywiste, że Europa w najbliższym czasie albo stanie się biedniejsza, albo przynajmniej przestanie się szybko bogacić. Problem polega na tym, by nauczyć się być biednym i by w tej nowej sytuacji poszczególne regiony kontynentu nie zaczęły ze sobą nazbyt intensywnie konkurować. Moim zdaniem rządowi narodowemu – właśnie ze względu na jego reprezentatywność – łatwiej będzie zapanować nad tymi nowymi warunkami, a także lepiej poradzi sobie on z kanalizowaniem emocji, które może wywoływać kryzys. Ludzie chętniej zgodzą się udzielić pomocy innym, jeśli będą przekonani, że ich własne interesy również są uwzględniane i nie zostaną wystawione na szwank. Zgoda na kolejne poświęcenia wymaga bowiem zaufania do władz. Rząd narodowy jest w stanie wywołać takie przekonanie – instytucje europejskie już nie.

MIE: Gdzie jednak leży przyczyna porażki stworzenia ogólnoeuropejskiego narodu? W swoich tekstach cytuje pan Jana Jakuba Rousseau, który napisał kiedyś, że „narody już się nie rodzą”. Dlaczego tak się dzieje?

Pierre Manent: Na tak postawione pytanie nie mam odpowiedzi. To tajemnica, ale fakty mówią same za siebie. Jedyny duży naród, który został stworzony i utrzymany po ukształtowaniu się narodów europejskich to Stany Zjednoczone. To właśnie sukcesy tego kraju zmotywowały Europejczyków, by spróbować czegoś podobnego. Dlaczego nam się nie udało? Być może przyczyną jest dłuższa historia Europy i fakt, że po tym, jak przeszliśmy przez wszystkie fazy tworzenia nowoczesnego porządku politycznego na poziomie państwa narodowego, dziś nie mamy już siły, by wykonać kolejny krok. Brakuje nam tych namiętności, które wstrząsały Europą przez większość wieku XIX, od czasu wybuchu rewolucji francuskiej. Jesteśmy starsi od Amerykanów nie tylko w sensie demograficznym, ale również instytucjonalnym, a starszemu zawsze trudniej się zmienić. Brakuje nam energii, którą wyczerpaliśmy właśnie na stworzenie państwa narodowego.

MIE: Czy coś jest nas w stanie wyrwać z tego stanu?

Pierre Manent: Wydaje mi się, że europejski demos nie może w najbliższym czasie powstać sam z siebie. Bardzo silnie zadziałać musiałyby na nas czynniki zewnętrzne, presja ze strony Wschodu, czyli Rosji, Południa, czyli świata islamskiego, a być może Zachodu, czyli Stanów Zjednoczonych. Jeśli więc taki projekt kiedykolwiek zostanie zrealizowany – w co nawiasem mówiąc, wątpię – stanie się tak dzięki bodźcowi z zewnątrz.

MIE: Pomimo pańskiego sceptycyzmu wobec ambitnych planów integracji nadal wydają się one żywe. We wrześniu bieżącego roku grupa polityków i intelektualistów powołała do istnienia tzw. Grupę Spinelli, której celem jest, jak głosi jej manifest, „ponowne ożywienie dążeń do federalizacji Unii Europejskiej poprzez stworzenie sieci obywateli, intelektualistów, polityków, think tanków oraz organizacji pozarządowych popierających ideę federalnej i zjednoczonej Europy”. Do Grupy Spinelli przyłączyli się m.in. Jerzy Buzek, Daniel Cohn-Bendit, Joschka Fischer, Ulrich Beck, a inicjatywę oficjalnie poparł Jacques Delors. Czy mimo takiego wsparcia grupa ta poniesie klęskę?

Pierre Manent: Najbardziej entuzjastyczni i moim zdaniem utopijni zwolennicy projektu europejskiego wciąż w niego wierzą, ponieważ realizacji tej idei poświęcili całe swoje życie. Trwają więc przy nim niejako siłą inercji. Nie zmienia to jednak faktu, że to projekt martwy, a w związku z tym próby jego reanimacji skazane są na porażkę. Wymienił pan nazwiska wspaniałych ludzi, ale należą oni do konkretnej klasy europejskich urzędników, która żyjąc w sztucznym świecie Brukseli, bardzo często nie zwraca uwagi na rzeczywistość. Zwykli ludzie nadal są obywatelami poszczególnych państw narodowych. Jeśli twórcy Grupy Spinelli chcą ponadnarodowej Europy, to świetnie, ale problem polega na tym, że będą tam sami. Nie chciałbym, aby moje słowa zostały odebrane jako lekceważące, ale nie wróżę tej inicjatywie długiej przyszłości.

MIE: Jak zatem powinna zachować się Europa narodów wobec wyzwań, jakie stawiają jej inne potęgi?

Pierre Manent: Wzrost potęgi takich narodów pozaeuropejskich jak Chiny i Indie to pozornie argument przemawiający na rzecz wspólnej Europy, ponieważ nasze narody są w porównaniu z tymi krajami małe i słabe. Z drugiej jednak strony Unia Europejska została oparta na zasadach wolnej konkurencji, co w starciu z Chinami skazuje nas na porażkę, ponieważ ten kraj takich zasad nie respektuje. Wyzwanie rzucone przez Chiny bez wątpienia zdefiniuje Europę w najbliższych latach, a poradzić sobie możemy z nim, jedynie tworząc twierdzę Europa i zabezpieczając się tym samym przed nieuczciwą konkurencją. Wiem, że Europejczycy są przywiązani do idei wolnej konkurencji, ale w takiej sytuacji nie wolno nam się na nią otworzyć. Nie możemy sobie pozwolić na inwazję chińskiego importu. Tu chodzi nie tylko o ekonomię, ale również politykę. Musimy budować siłę, ale to będzie wymagało trudnych decyzji i konfliktu z Chinami. Nie możemy ugadywać się z Pekinem oddzielnie, i to kolejne pole, na którym różne europejskie narody mogą dojść do wspólnego porozumienia. Jest więc miejsce na wspólną politykę w kwestiach handlowych i nie widzę tu sprzeczności między interesami narodowymi a wspólnotowymi. To po pierwsze, kwestia zaufania pomiędzy europejskimi narodami, a po drugie, pogodzenia się z faktem istnienia poważnych kwestii spornych na arenie międzynarodowej.

MIE: Czy zatem konflikt z Chinami jest pana zdaniem nieunikniony?

Pierre Manent: Państwa europejskie, podobnie zresztą jak Stany Zjednoczone, na skutek nieodpowiedzialnej polityki w bardzo krótkim czasie znalazły się na łasce Chin. Nie wiem, czy ten kraj będzie nadal rozwijał się w takim tempie jak obecnie, ale jeśli uda mu się utrzymać takie wskaźniki wzrostu, konflikt jest nieunikniony. Chiny to zresztą nie jedyne spośród poważnych wyzwań stojących przed Europą. Aby stawić czoła tym problemom, musimy działać wspólnie, ale raz jeszcze powtórzę, iż to nie oznacza, że dobrym rozwiązaniem jest rezygnacja z suwerenności poszczególnych krajów europejskich na rzecz prób utworzenia ponadnarodowej instytucji, bo to jedynie strata czasu i środków.

MIE: Mówiąc o innych wyzwaniach, co ma pan na myśli?

Pierre Manent: Przede wszystkim problem islamu i islamskiej imigracji. Podobieństwo do wyzwania chińskiego polega moim zdaniem na tym, że stajemy się od świata muzułmańskiego coraz bardziej zależni. Proszę mnie źle nie zrozumieć. Uważam, że muzułmanom należy zapewnić miejsce i prawa obywatelskie, ale nie wolno nam się od islamu uzależnić. Obecnie znaleźliśmy się w bardzo dziwacznej sytuacji. Jest jasne, że w wielu krajach europejskich nie istnieje już wolność słowa w kwestii islamu. Nie wolno nam swobodnie debatować nad problemem islamu i islamskiej imigracji, ponieważ za każdym razem, gdy pojawia się to pytanie, na scenę wkracza polityczna poprawność, która ucina dalszą rozmowę. Straciliśmy naszą polityczną, duchową i kulturalną niezależność, gdy tymczasem powinniśmy zdecydowanie ich bronić. Przez niezależność rozumiem stan, w którym nasze decyzje polityczne nie są dyktowane stanowiskiem świata islamu. To ogromny problem dla wielu europejskich krajów, przede wszystkim Francji, ale również Niemiec czy Wielkiej Brytanii. Jak na razie nie udało nam się pogodzić wymagań, jakie przed nami stawia.

I chyba jesteśmy od tego celu dalej niż bliżej. W październiku Angela Merkel powiedziała, że w Niemczech próby stworzenia społeczeństwa multikulturowego upadły, co z drugiej strony nieco przeczy tezie, że takich rzeczy nie wolno w Europie oficjalnie powiedzieć.

Powoli odkrywamy, że muzułmanie to nie tylko jednostki, którym trzeba zapewnić prawa, ale również członkowie grup społecznych o ogromnej sile, mających swoje ambicje, cele i żądania, z którymi nigdy wcześniej nie musieliśmy się mierzyć. Należy przyjąć do wiadomości, że w pewnym momencie trzeba takim żądaniom odmówić. Niektórzy ludzie mogą chcieć żyć w sposób, jaki proponują muzułmanie, ale nie może to być część ogólnoeuropejskiego życia. Patrząc z tej perspektywy, uważam, że parlament francuski miał rację, kiedy zabronił muzułmańskim kobietom noszenia burki w miejscach publicznych. Życie społeczne musi opierać się na choćby minimum zaufania, a w kulturze zachodniej podstawą tego minimum jest kontakt wzrokowy i widok twarzy drugiego człowieka. Z tego względu nakaz odsłonięcia twarzy w miejscach publicznych uważam za słuszny.

MIE: Czy w takiej sytuacji Turcja może stać się członkiem tej przyszłej Europy państw narodowych, o której mówimy?

Pierre Manent: Turcja nigdy nie była częścią Europy i nie powinna być przyjęta do Unii Europejskiej – odmienna decyzja byłaby szaleństwem. To moim zdaniem neurotyczny i nieprzewidywalny kraj, do którego nie można mieć zaufania. W ciągu zaledwie kilku miesięcy z jednego z wierniejszych sojuszników Izraela Turcja stała się jednym z najzagorzalszych jego wrogów. Porozumienie pomiędzy rządem tureckim, brazylijskim i irańskim w sprawie wymiany niskowzbogaconego uranu na paliwo atomowe również potwierdza moje obawy. Nie tylko zresztą moje – nawet dawni entuzjaści członkostwa Turcji w UE dziś mają wątpliwości. Turcja zajmuje ważną pozycję we współczesnym świecie i ma w nim do odegrania istotną rolę – powinna jednak odgrywać ją sama. Z Turcją należy utrzymywać dobre stosunki, ale jednocześnie dać jej jasno do zrozumienia, że nie zostanie przyjęta do organizacji europejskich państw narodowych, którą w przyszłości powinna stać się Unia.

MIE: Czy jednak nie uważa pan, że fakt, iż coraz większa liczba intelektualistów podobnie jak pan broni dziś państwa narodowego, paradoksalnie nie jest sygnałem jego rychłej śmierci?

Pierre Manent: Rzeczywiście to zjawisko niekiedy tak się postrzega. „Nie chcemy umierać tak szybko!” – krzyczą intelektualiści. Z drugiej strony jeśli tak wielu ludzi zaczyna bronić państwa, to rośnie szansa na jego zachowanie. Trudno powiedzieć, co się stanie w najbliższym czasie – historii nie pisze się przecież z wyprzedzeniem. Nasze narody jeszcze jednak nie umarły i wierzę, że ich zachowanie przyniosłoby nam więcej dobrego niż złego.

Wywiad ukazał się w nr 5/2010 Miesięcznika Idei Europa
Za: geopolityka.org

http://mercurius.myslpolska.pl



http://marucha.v3v.org/viewtopic.php?t=4333